Foto: www.dewereldmorgen.be
Michael Gorbatsjov is ten grave gedragen. Ik was 15 jaar toen in november 1989 de Berlijnse muur viel. 2 jaar eerder had president Ronald Reagan er aan de Branderburger Tor een fenomenale speech gehouden en de roemruchte woorden uitgesproken: ‘Tear down this Wall Mr Gorbatsjov’. 2 jaar later was het dus zover. Gorbatsjov maakte mogelijk dat de muur werd neergehaald.
Het is intussen 33 jaar geleden. Velen gingen ervan uit dat met het neerhalen van de Berlijnse muur, ook het ijzeren Gordijn zou neergehaald worden en de opdeling van Europa, ja zelfs van de wereld in een Westers blok en een communistisch blok zou neergehaald worden. De wereld zou één worden. Landen zouden cartografische illusies worden. Volkeren zouden opgaan in één groot wereldburgerschap.
Na de val van de Berlijnse muur schreef Francis Fukuyama in 1992 zijn bekende boek ‘The End of History and the last man’. We waren volgens Fukuyama gekomen aan het einde van de geschiedenis. De naoorlogse strijd tussen communisme en liberalisme was beslecht in het voordeel van het liberalisme. De winnaar was het liberale mensbeeld, de liberale democratie en de vrije markt. De mens zou voortaan in een kosmopolitische wereld leven waar de liberale democratie en de vrije markt de hoekstenen van zouden zijn.
De analyse van Fukuyama blijkt niet te kloppen. Samenlevingen komen op geregelde tijdstippen voor trilemma’s te staan. Een trilemma is een keuze tussen drie uitgangspunten waarbij je er maar twee kan nemen. Het gaat over de keuzes tussen snelheid, openheid en veiligheid. Wanneer er gekozen wordt voor openheid en veiligheid, verliest men aan snelheid. Wanneer er gekozen wordt voor veiligheid en snelheid, verliest men aan openheid. En wanneer er gekozen wordt voor openheid en snelheid, verliest men aan veiligheid. Het is die laatste keuze, een keuze voor openheid en snelheid, die we rond de eeuwwende gezien hebben.
Economische en financiële markten werden geliberaliseerd (open gemaakt), het internet dat in die periode zijn intrede deed, zorgde voor een grote snelheid van informatieoverdracht, kennisdeling, etc. En vermits de grote vijand, het communisme, was geïmplodeerd, moest men zich geen zorgen meer maken over de veiligheid. Zo dacht men. Landen werden hoe langer hoe meer cartografische illusies: grenzen vervaagden, alles werd ingezet op het opengooien van de grenzen. Wanneer landen meer en meer met elkaar vervlochten zouden geraken, en dus meer en meer van elkaar afhankelijk zouden zijn, zou dat niet alleen de economische groei ten goede komen. Het zou ook zorgen dat er geen oorlogen of conflicten meer zouden zijn want men zou dan in eigen voet schieten. Conflicten of oorlogen zouden zorgen voor economische problemen, problemen in energiebevoorrading of bevoorrading van materialen, half afgewerkte of afgewerkte producten. Wie zou dit soort zaken op het spel zetten voor een stukje grond ?
Wanneer amper tien jaar later in 2001 op 9/11 in New York de aanslagen op de Twin Towers plaatsvinden, blijkt het einde van de geschiedenis en het pad van de toekomst toch niet meer zo zeker te zijn. Plots leek Samuel Huntington, die de analyse van Fukuyama met zijn boek ‘The clash of civilisations’ beantwoord had, het gelijk aan zijn kant te hebben. Huntington schreef dat culturele en religieuze identiteit van mensen en volkeren wel belangrijk zijn, en wel zo belangrijk dat ze ook een belangrijke bron van conflicten zijn. De aanslagen in New York zouden gevolgd worden door aanslagen in Madrid (2004), London (2005), Parijs (2015), Brussel (2016), Berlijn (2016), … .
Het gevoel dat in het trilemma de keuze voor openheid en snelheid gemaakt werd en daardoor een prijs voor de veiligheid betaald werd, was onuitgesproken maar wel groot. Even zo groot was het gevoel dat verschillen in cultuur of identiteit tussen mensen en volkeren niet weggevaagd of onder de mat geveegd moeten worden, maar erkend moeten worden en een plaats moeten krijgen.
Dat de wereld door te kiezen voor openheid en snelheid niet zonder meer vooruit is gegaan, maar ons ook meer kwetsbaar heeft gemaakt, is een gevoel dat we sindsdien nog een paar keer beleefd hebben: denk aan het moment dat in 2008 de bankencrisis uitbrak. Ook hier weer hetzelfde patroon. De financiële wereld had in het trilemma gekozen voor openheid en snelheid. En daardoor de eigen veiligheid in problemen gebracht.
Ook Europa en het Europese project van de Europese Unie komt in dit trilemma door de keuze voor snelheid en openheid in de problemen. In 2011 waait de Griekse financiële crisis over heel Europa en wordt het een Europese crisis die ook in ons land sterk voelbaar wordt en opnieuw zorgt voor problemen op de financiële markten en de financiële instellingen. Er wordt zelfs even gedacht aan een grexit om Griekenland uit de Eurozone te duwen. Even later beslist het Verenigd Koninkrijk bij referendum tot een brexit. De campagnevoerders spelen volop het thema van de veiligheid in het trilemma uit. Ze geven de mensen het valse gevoel dat door uit de Europese unie te stappen de mensen opnieuw meer controle over hun land zouden kunnen verwerven.
De bankencrisis, de eurocrisis, de aanslagen, de klimaatcrisis, de migratiecrisis, de coronacrisis, en intussen is er ook nog de Oekraïnecrisis en de energiecrisis bijgekomen. Telkens hebben de mensen het gevoel dat ze een stuk bescherming missen. Mensen voelen zich niet meer beschermd in hun eigen omgeving. Mensen hebben het gevoel dat gebeurtenissen elders een grote invloed hebben op hun persoonlijk leven. Banken in de VS gaan failliet en ons bankensysteem komt onder druk te staan. Oorlog in Syrië of Oekraïne brengt een vluchtelingenstroom op gang. De stijgende kosten door onze energieafhankelijkheid van Rusland voelen we onmiddellijk in onze portemonnee.
Een virus uit Wuhan zet de hele wereld in lockdown, er werd een nachtklok afgekondigd – nooit meer gezien sinds de Tweede Wereldoorlog - en ontwricht de hele wereldeconomie. Kortom, mensen hebben het gevoel dat die cartografische illusies nu toch ook niet je dat is.
Mensen opnieuw een gevoel van veiligheid en geborgenheid geven, wordt een cruciale uitdaging voor de politiek, in binnenland en buitenland. Dat Gorbatsjov in het buitenland zoveel aanzien heeft gekregen maar in eigen land zo verguisd is geworden, heeft hier allicht mee te maken gehad. Niet het gegeven dat het de USSR heeft opgedoekt. Wel het gevoel dat hij een stuk veiligheid en geborgenheid heeft afgenomen. De geschiedenis dient om er lessen uit te trekken.
Wouter Beke
Comentários